Czym jest szalinówka? Co to takiego drapocki? Kto nosi odziewkę, a kto sukmanę?
Nasz ilustrowany leksykon to baza wiedzy o stroju kołbielskim! Znajdziesz w nim szczegółowe opisy podstawowych elementów stroju w wersji damskiej i męskiej.
Leksykonowi towarzyszą materiały do wydrukowania (plansze-uzupełnianki). Swoją wiedzę o stroju kołbielskim sprawdzisz też, rozwiązując krótki quiz online.
Bibliografia
Polskie stroje ludowe, Elżbieta Piskorz-Branekova, Warszawa 2007
Stroje ludowe
szalinówka
czepiec
koszula
kiecka
zapaska
gorset
kaftan
odziewka
korale
trzewiki
nakrycie głowy
Przystrój głowy różnił się w zależności od stanu cywilnego. Wszystkie kobiety nosiły chustki, najczęściej małe, wzorzyste szalinówki wiązane w węzeł na karku. W ciepłe dni panny chodziły z odkrytą głową, dla ozdoby wplatając wstążki w warkocze. Wyłącznie dla mężatek zarezerwowane były misternie upinane czepce. Znano ich kilka rodzajów. Najbardziej strojny wykonywano z mocno krochmalonego tiulu, po czym zdobiono haftem, koronką zebraną w zakładeczki, wstążeczkami w pastelowych kolorach, a nawet koralikami. Zakładano go po raz pierwszy podczas weselnego obrzędu oczepin. Starsze mężatki nosiły czepki mniej krochmalone, bez haftów na główce, i wiązały na nich chustki. Noszono również wiązane pod brodą batystowe półczepki z koronkowymi i tiulowymi wstawkami.
koszula
Odświętne koszule szyto z samodziałowego płótna lnianego, tkanego przez gospodynie na krosnach ręcznych. Koszule starszego typu były długie, sięgały do połowy łydki. Mankiety rękawów, a także - choć rzadziej - kołnierzyk zdobiono haftem. Tworzyły go ułożone pasami ściegi i elementy geometryczne wykonane nicią czerwoną, niebieską, białą i czarną. Poszczególne komponenty wyszycia miały własne nazwy, na przykład kokoszka, łapki, longotka, krzyżaczki i pączki. Brzegi mankietów i kołnierzyka wykańczano często białą koronką robioną ręcznie na szydełku lub fabryczną.
kiecka
Spódnica zwana kiecką lub sorcem, najczęściej pasiasta w pionowe prążki, sięgała do połowy łydki. Krój spódnicy był dość prosty, ale jej górną część marszczono, układając materiał w drobne fałdy. Samodział, z którego szyto kiecki, zmieniał się w czasie. Najstarsze spódnice były lniane, gładkie lub w drobne białe prążki. Później pojawiły się kiecki wełniane, szyte z pasiaków o dnie czerwonym, czerwono-czarnym lub wiśniowo-brązowym, z prążkami w różnych odcieniach zielonego, granatu, czerwonego, fioletu, bordo, buraczka, różu. Z pasiaków o czarnym i granatowym dnie szyto kiecki noszone w czasie żałoby, Wielkiego Postu i Adwentu.
zapaska
Zakładane na kieckę fartuchy do pasa noszono na co dzień i od święta. Zapaski codzienne szyto z tkanin gorszego gatunku, natomiast odświętne - z pięknych pasiastych samodziałów. W starszych fartuchach, które były obszerne i zakrywały kieckę, dominowały paski poprzeczne. Nowsze zapaski, węższe i krótsze, miały układ pasków pionowy. Dno pasiaka w najstarszych fartuchach było czarne, granatowe i czerwone, w nowszych także zielone, lebiodowe, fiołkowe. Starannie dbano o to, by kolory zapaski współgrały z kolorami kiecki. Czasem dolną krawędź fartucha zdobiono białą lub czarną koronką.
gorset
Do szycia gorsetów używano kupnych materiałów, na przykład kosztownego adamaszku w duże kwiaty. Wybierano materiały jednolitego koloru, zwykle czerwone lub granatowe. Z głębokim owalnym dekoltem, dopasowany w talii, lekko rozszerzany w biodrach, gorset subtelnie podkreślał kobiecą sylwetkę. Sznurowano go z góry na dół ozdobną wstążką lub wełnianym sznurkiem w kolorze gorsetu.
kaftan
W chłodniejsze dni kobieta zakładała krótki kaftan. Używano dwóch typów tego wierzchniego okrycia. Mniej reprezentacyjny oblecok miał prosty krój i szyty był zwykle z samodziałów, natomiast kaftan rulkowany, wykonany zawsze z materiału fabrycznego, najczęściej z cienkiej wełenki w jednym wybranym kolorze (zielony, buraczkowy, lila, brązowy, granatowy, kremowy, biały) był pięknie zdobiony. Wyróżniała go baskinka, czyli zebrany w fałdki pas tkaniny doszyty na poziomie talii, oraz wąskie pasma zakładek na mankietach rękawów, w pasie i wzdłuż obu przodów. Innym sposobem zdobienia kaftanów były naszycia z tasiemek czarnego aksamitu, które podkreślały talię, zapięcie i mankiety.
odziewka
Zapaska zarzucana na ramiona i plecy, a czasem na głowę, służyła do zadań specjalnych: chroniła przed chłodem, wiatrem i deszczem. Od fartucha noszonego do pasa była nieco szersza i dłuższa, miała też szersze prążki lub wolniejszy rytm ich powtarzania się. Dno samodziałowych pasiaków, z których szyto odziewki, było dawniej czarne, granatowe lub czerwone, później - już tylko czerwone. Jeszcze na przełomie XIX i XX wieku zapaski naramienne nosiły powszechnie wszystkie kobiety, potem przeważnie starsze.
korale
Ozdobą kobiecego stroju były naszyjniki z różnych materiałów, o różnej wielkości i długości. Jednocześnie noszono ich kilka. I tak, szyję okalały rzędy drobnych perełek, naturalnych rzecznych lub sztucznych dętek. Na piersi spływały sznury czerwonych korali oraz naszyjniki z bursztynów, którym przypisywano lecznicze właściwości. Do ostatniego, najdłuższego sznura mocowano krzyżyk lub medalik.
buty
Odświętnym obuwiem były czarne sznurowane trzewiki z długą cholewką i niezbyt wysokim obcasem. Noszono też skórzane czarne pantofle. Buty zakładano na pończochy w białym lub czarnym kolorze, kupowane na targu lub robione ręcznie. Zakup obuwia był sporym wydatkiem. Trzewiki czy pantofle musiały służyć właścicielce przez długie lata, dlatego niezwykle o nie dbano i używano jak najrzadziej. Na przykład latem kobiety chodziły boso.
maciejówka
rogatywka
koszula
spodnie
kamizelka
kaftan
sukmana
pas
buty
nakrycie głowy
W Kołbieli i okolicach mężczyźni nosili różne nakrycia głowy. Czapki szyte z ciemnego futra baraniego lub jagnięcego używane były przez cały rok i do wszystkich rodzajów odzieży. Rogatywki skrojone z czterech klinów sukna, otoczone barankiem, zakładano do dostojnej sukmany w dni świąteczne. Czarne filcowe kapelusze przepasane czarną wstążką noszono na co dzień i od święta, zakładano je i do sukmany, i do kaftana, a nawet do kamizelki i koszuli. Z czasem ich miejsce zajęły maciejówki, okrągłe czapki z czarnego lub granatowego sukna, z lakierowanym daszkiem.
koszula
Pierwotnie męskie koszule zakładano na wierzch spodni, później wkładano do środka, za pasek. Koszule szyto z bielonych samodziałów. Były dość długie i szerokie, i suto marszczone przy szyi i mankietach. Mały stojący kołnierzyk wiązano czerwoną wstążeczką zaściegacką lub zapinano na guzik. Ponadto kołnierzyk, a czasem też mankiety rękawów zdobiono prostym haftem w kolorach granatowym, czarnym i czerwonym.
spodnie
Kołbielskie portki miały prosty krój, niemal gładki przód i suto przymarszczany tył. Zapinano je pierwotnie na drewniany kołeczek, który pełnił rolę guzika. Nogawki wpuszczano w cholewy butów. W użyciu były dwa rodzaje spodni. Gacie z płótna samodziałowego, farbowane zazwyczaj na czarno, czasem w czerwone lub modre prążki, noszono jako odzież wierzchnią latem, a w pozostałe pory roku zakładano pod cieplejsze drapocki. Te drugie tkano na czarnym parcie z wełnianym wątkiem. Nierzadko do wątku dodawano nić w jasnym kolorze, uzyskując pstrość tkaniny. Wzorem często stosowanym na drapockach były prążki.
kamizelka
Krótkie, sięgające nieco za pas kamizelki miały prosty krój, przy szyi owalne wycięcie i wykładany kołnierzyk. Zapinane były na rząd czarnych guzików. Szyto je z czarnych lub granatowych wełnianych samodziałów w drobne jasne lub wielobarwne poziome prążki. Kamizelki, fantazyjnie przewiązane wzdłuż dolnej krawędzi ozdobnym pasem, zakładano na koszule. Niekiedy noszono je pod kaftanem lub sukmaną.
kaftan
Kaftany o kroju zbliżonym do marynarki, zwane tez spencerami, zakładano bezpośrednio na koszulę lub kamizelkę. Latem pełniły funkcję odzieży wierzchniej. Szyto je z wełnianych samodziałów w czarnym lub granatowym kolorze, czasem używano tkanin w wielobarwne prążki. Kaftany sięgały zazwyczaj poniżej pasa, chociaż noszono też dłuższe, osłaniające biodra. Jedne i drugie miały luźne plecy i przody, i wykładany kołnierzyk z pojedynczymi lub podwójnymi klapkami. Brzegi spencera obszywano czarną ozdobną taśmą, podkreślając w ten sposób klapy kołnierzyka, mankiety rękawów i zapięcie.
sukmana
Długa, odcinana w pasie, sięgająca kostek sukmana, zwana burką lub kapotą, szyta z niebarwionego samodziału, to okrycie wierzchnie zakładane na kaftany, kamizelki, koszule, a zimą - na kożuchy. Sukmanę zapinano na haftki, guziki lub - najczęściej - na ozdobne pętle wykonane z grubego sznurka. Kołnierze, brzegi i szwy obszywano dla wzmocnienia i ozdoby czarną lub ciemnobrązową taśmą. W użyciu były dwa rodzaje sukman różniące się nieco krojem pleców - proste i fałdziste. Jedne i drugie przewiązywano wełnianym pasem.
pas
Zarówno sukmany, kaftany, kamizelki, a nawet koszule przewiązywano w talii pasami. Wełniane, tkane na domowych krosnach, w jednolitym, najczęściej czerwonym kolorze lub w wielobarwne poziome prążki, kołbielskie pasy zawsze były wykończone frędzlami. Długie na cztery metry, parokrotnie okręcone wokół sylwetki mężczyzny, z końcami związanymi w węzeł lub zatykanymi za opasanie, były niezbędnym dopełnieniem męskiego stroju.
buty
Fason męskich butów zmieniał się w czasie. Najstarszy typ obuwia miał miękkie, odwijane cholewy. Później weszły w modę buty z harmonijką w okolicy kostki. W latach dwudziestych ubiegłego wieku pojawiło się obuwie ze sztywną cholewą. Słoma wkładana do butów chroniła przed zimnem i wilgocią, natomiast lniane płótno, którym owijano stopy, pełniło funkcję dzisiejszych skarpetek.
Sprawdź znajomość nazw podstawowych części odświętnego stroju kołbielskiego. Plansze-uzupełnanki możesz pobrać na swój komputer i wydrukować. Kliknij wybrany szablon prawym przyciskiem myszy, następnie wybierz opcję Zapisz grafikę jako.
Więcej materiałów do nauki i zabawy ze strojem kołbielskim, ich szczegółowe opisy i propozycje wykorzystania znajdziesz w dziale Wydruki.
Plansze z opisem stroju, ilustrowany leksykon, interaktywne gry i zabawy, pakiet materiałów edukacyjnych do pobrania i wydrukowania. Ucz się i baw razem z nami!
Serwis edukacyjny dla dzieci, rodziców i nauczycieli, popularyzujący wiedzę o polskich strojach narodowych i regionalnych. Bezpłatne materiały, przeznaczone do nauki i zabawy w domu, przedszkolu i szkole.
